نگاهی به اختلاف روایات درباره شب قدر و فضیلت آن

آیا شب قدر، یک شب است یا هر سه شب از لیالی قدر؟ روایات در بارۀ آن متفاوت اند . در این‌که کدام‌یک از سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان، شب قدر است، ابن طاووس می‌فرماید: «روایات دربارۀ هر سه‌شب وارد شده است که از شب‌های قدر هستند».
آیا شب قدر، یک شب است یا هر سه شب از لیالی قدر؟ روایات در بارۀ آن متفاوت­اند
آن‌چه شهرت دارد این است که شب قدر، سه‌شب است؛ شب نوزدهم؛ شب بیست‌ویکم و شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان. البته شب نیمه شعبان نیز، در برخی روایات شب قدر دانسته شده است. اما آن‌چه درباره نیمه شعبان وارد شده و سیدبن طاووس نیز، در اقبال­الاعمال به آن اشاره ‌فرموده، این است که این شب، مقدمه و بشارتی است برای سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان.
در این‌که کدام‌یک از سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان، شب قدر است، ابن طاووس می‌فرماید: «روایات دربارۀ هر سه‌شب وارد شده است که از شب‌های قدر هستند». برای توضیح سخن ابن طاووس می‌توان مثالی ذکر کرد:
 وقتی قرار است برای کاری برنامه‌ریزی و بودجه‌بندی شود، نخست تمام پیشنهادها و درخواست‌ها  درباره آن جمع‌آوری می‌شود. در مرحله دوم، این درخواست‌ها ارزیابی و اولویت‌بندی می‌شود و در مرحله سوم بودجه نهایی امضا و ابلاغ می‌گردد. گو این‌که مرحوم سید بن طاووس می‌خواهد بگوید در شب نوزدهم ماه مبارک رمضان، تمامی درخواست‌ها و نیازهای موجودات از جمله انسان از راه مأموران الهی جمع‌آوری می‌شود و شب بیست و یکم، درخواست‌ها اولویت‌بندی و ارزیابی می‌شود و در شب بیست و سوم، آن‌چه ارزیابی شده است به امضا و تصویب خدای متعال می‌رسد. متن کلام سید بن طاووس با استناد به روایت چنین است:
عن أَبی عبد اللَّه علیه‌السلام قال: سمعته یقول و ناس یسألونه، یقولون: إِنَّ الأرزاق تقسم لیلة النصف من شعبان، فقال: لا و اللَّه ما ذلک إِلّا فی لیلة تسع عشرة من شهر رمضان، و إِحدى و عشرین، و ثلاث‏ و عشرین، فانّ فی لیلة تسع عشرة یلتقی الجمعان، و فی لیلة إِحدى و عشرین یفرق کلّ أَمر حکیم، و فی لیلة ثلاث و عشرین یمضی ما أَراد اللَّه جلّ جلاله ذلک، و هی لیلة القدر الّتی قال اللَّه‏ «خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ». قلت: ما معنى قوله:
یَلْتَقی الْجَمْعانِ»؟ قال: یجمع اللَّه فیها ما أَراد اللَّه من تقدیمه و تأخیره و إِرادته و قضائه، قلت: و ما معنى یمضیه فی لیلة ثلاث و عشرین؟ قال: إِنّه یفرق فی لیلة إِحدى و عشرین، و یکون له فیه البداء، و إذا کانت لیلة ثلاث و عشرین أَمضاه فیکون من المحتوم الّذی لا یبدو له فیه تبارک و تعالى‏. (الإقبال بالأعمال الحسنة (ط – الحدیثة) ؛ ج‏۱ ؛ ص ۳۴۳-۳۴۴)؛ شنیدم که امام صادق(ع)، در جواب مردمى که از او سؤال کرده و مى‏گفتند: ارزاق در شب نیمه شعبان تقسیم مى‏شود، فرمود: به خدا سوگند چنین نیست؛ آن تقسیم انجام نمى‏گیرد مگر در شب نوزدهم ماه رمضان، شب بیست‌ویکم  و شب بیست وسوم؛ زیرا در شب نوزدهم دو مجموعه (از چیزهایى که باید پیش افتد یا پس افتد) فراهم مى‏شود و در شب بیست‌ویکم، هر امرى که محکم و به هم پیوسته باشد، مشخص و تنظیم مى‏شود و شب بیست‌وسوم آن‌چه خدای والا اراده فرموده، تنفیذ و اجرا مى‏شود و آن شب قدر است که خدا درباره آن فرموده: «خیر من ألف شهر»
اما درباره فضیلت این شب، ابن طاووس حدیثی را از پیامبر(ص) چنین آورده است:
عن النبیّ صلّى اللَّه علیه و آله أَنّه قال: یفتح أَبواب السّموات‏ فی لیلة القدر، فما من عبد یصلّی فیها إِلّا کتب اللَّه تعالى له بکلّ سجدة شجرة فی الجنّة، لو یسیر الرّاکب فی ظلّها مائة عام لا یقطعها، و بکلّ رکعة بیتاً فی الجنّة من درّ و یاقوت و زبرجد و لؤلؤ، و بکلّ آیة تاجاً من تیجان الجنّة، و بکلّ تسبیحة طائراً من النجب، و بکلّ جلسة درجة من درجات الجنّة، و بکلّ تشهّد غرفة من غرفات الجنّة، و بکلّ تسلیمة حلّة من حلل الجنّة. (الإقبال بالأعمال الحسنة (ط – الحدیثة) ؛ ج‏۱؛ ص۳۴۵)؛ خدای بزرگ در شب قدر، درهای آسمان ها را باز می‌کند و برای هر نمازی که بنده او در این شب می‌خواند چنین فضیلت و پاداشی هست: برای هر سجده‌ی آن، درختی در بهشت عطا می‌کند که سایه‌ای دارد و در سایه‌ی آن اگر به اندازه یکصد سال، سواره‌ای بپیماید، نمی‌تواند آن سایه را طی کند. برای هر رکعت آن، خانه‌ای در بهشت که برای ابزار ساختمانی آن از درّ، یاقوت، زبرجد و لؤلؤ و برای هر تسبیح آن، از بهترین پرنده‌ها و برای هر نشستن آن، درجه‌ای از درجات بهشتی و برای هر تشهد آن، غرفه‌ای از غرفه‌های بهشتی و برای هر سلام آن، لباسی از لباس‌های بهشتی به او عطا می‌شود.
آری، خدای بزرگ این مائدۀ آسمانی را برای صعود و کمال انسان آماده کرده؛ تا آدمی از زمینی بودن دل برکند و آسمانی شود و به رتبه­ای رسد که بندۀ خالص خدا شده و از این طریق، راه نفوذ شیطان را بر خود ببندد؛ چرا که نفوذی بیگانه است و آدمی را با خود هم­خو می­کند و بیگانه صفتی خلوص را می­برد و آدمی را بی­ارزش می­کند؛ چون ناخالص کدِر و آلوده است و کالای آلوده و ناخالص مشتری ندارد؛ «قالَ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنی‏ لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ إِلاَّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ(سورۀ یوسف، آیۀ 39 و 40)» و به تعبیر مرحوم آیت الله شاه آبادی(استاد امام خمینی ره) شیطان کلب معلم (سگ آموزش دیده) است و کلب معلم به خودی پارس نمی­کند؛ بلکه بر بیگانه هجوم می­برد و آدمی اگر خالص شود از خدا بیگانه نیست و شیطان بر او راهی ندارد و نمی­تواند کاری داشته باشد «إِلاَّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ»
نوشته حجت الاسلام و المسلمین یدالله مقدسی
محقق رسمی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت علیهم السلام