از احادیث و اخبار ائمه اهل‌بیت (علیهم السلام) و راویان اهل سنت چنین برمی‌آید که فاطمه (سلام الله علیها) دارای سه وصیتنامه بوده است.
الف: وصیتنامه مالی
فاطمه (س) در روزهای پس از رحلت رسول خدا (ص) وصیتی نسبت به اموال موقوفه و شخصی خویش نمود که در قالب – موقوفات و صدقات – مشخص می گردد.
فاطمه اطهر (س) بسیاری از اموالی که از رسول خدا- ص- به وی رسیده بود را وقف نمود.
بعد از رحلت رسول خدا (ص) عباس بن عبد المطلب به محله بنی هاشم خدمت دختر پیامبر رسیده و از وی خواست تا مقداری از اموال رسول خدا را به وی جهت مهمانهایش و مصارف دیگر بدهد. لکن معلوم شد دختر پیامبر همه آنها در راه خدا وقف نموده و چیزی باقی نمانده است.
* حیطان سبعه( باغهای دیوار کشیده شده هفتگانه)
در روایتی آمده است : ابو بصیر می‌گوید خدمت امام محمد باقر (ع) رسیدم او فرمود آیا وصیتنامه مادرم فاطمه(س) را دیده ای؟ عرض کردم نه . سپس درخواست کردم آن را بر من بخوان.
امام باقر (ع) زنبیل کوچکی را آوردند و نوشته‌ای را در مقابلشان نهادند و درباره حیطان سبعه چنین قرائت کردند:
« بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ. هَذَا مَا أَوْصَتْ بِهِ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ )ص( أَوْصَتْ بِحَوَائِطِهَا السَّبْعَةِ الْعَوَافِ وَ الدَّلَالِ وَ الْبُرْقَةِ وَ الْمَیْثَبِ وَ الْحُسْنَى وَ الصَّافِیَةِ وَ مَا لِأُمِّ إِبْرَاهِیمَ إِلَى عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ )ع( فَإِنْ مَضَى عَلِیٌّ فَإِلَى الْحَسَنِ فَإِنْ مَضَى الْحَسَنُ فَإِلَى الْحُسَیْنِ فَإِنْ مَضَى الْحُسَیْنُ فَإِلَى الْأَکْبَرِ مِنْ وُلْدِی شَهِدَ اللَّهُ عَلَى ذَلِکَ وَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ الزُّبَیْرُ بْنُ الْعَوَّامِ وَ کَتَبَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ »
«بنام خداوند بخشنده مهربان.
این آن چیزی است که فاطمه دختر محمد رسول الله (ص) بدان وصیت کرده است . وصیت می کند به باغهای دیوار کشیده هفتگانه که آنها عبارتند از العواف، الدلال، البرقه، المثیب، الحسنی، الصافیه، و مشربه ام ابراهیم … که درآمد اینها باید در راه خدا برای نصرت اسلام طرح شود.
من وصی خود را علی بن ابی طالب (ع) قرار می‌دهم چنانچه او فوت کرد وصی من فرزندم حسن و چنانچه او طوری شد فرزند دیگرم حسین و چنانچه حادثه‌‌ای برای او پیش آمد بزرگترین فرزند پسر باقیمانده‌ام آن را بعهده می‌گیرد.
خداوند را بر این وصیت شاهد می‌گیرم و همچنین مقداد بن اسود و زبیر بن عوام بر آن گواهی خواهند داد .
امام باقر (ع) فرمود: مادرم فاطمه(س) این وصیت را انجام داد و پدرم علی بن ابی طالب (ع) آن را نوشت و برا ی همیشه باقی ماند.» (۱)
* أمُّ العیال
ام العیال؛ از دیگر موقوفات فاطمه زهرا(س) است که دارای ۲۰ هزار درخت خرما بوده است و نیز لیمون و پرتقال و … در آن کشت می‌گردید.
فاطمه اطهر (س) آن را نیز وقف فقرا و سادات نموده است که در کتابهای عامه و خاصه چنین آمده است:
« أمُّ العیال صدقة فاطمة بنت رسول الله(ص) »
ختر رسول خدا (ص) برای آن وصیت نامه خاصی نوشته است زیرا از اهمیت والائی برخوردار می‌باشد، امروز هم دارای چشمه‌های پر آب و سرشاری است که از مناطق سرسبز و ییلاقی بشمار می رود.(۲)
ب: وصیتنامه معنوی مسموع ( الهی – سیاسی )
وصیتنامه الهی – سیاسی فاطمه ( علیهاالسّلام ) در آخرین ساعات واپسین عمر مطرح گردیده است که به شرح ذیل می‌باشد :
۱- لحظات واپسین
او در لحظه‌های واپسین زندگی به امیرالمؤمنین علی ( علیه‌السّلام ) چنین وصیت کرد :
«یا اَبَاالْحَسَنِ لَمْ یبْقَ لِی اِلاّ رَمَقٌ مِنَ‌الْحَیاةِ وَ حَانَ زَمانُ‌الرَّحِیلِ وَالْوِداعِ فَاسْتَمِعْ کَلامِی فَاِنَّکَ لا تَسْمَعُ بَعْدَ ذلِکَ صَوْتَ فاطِمَةَ أبَداً اوُصیکَ یا اَبَاالْحَسَنِ اَنْ لا تَنْسَانِی وَ تَزُورَنِی بَعْدَ مَمَاتِی.»
« ای اباالحسن! برای من لحظه‌ای بیش از زندگانی نمانده است و زمان کوچ و خداحافظی فرا رسیده است. سخنان مرا بشنو ، زیرا پس از این صدای فاطمه را هرگز نخواهی شنید. تو را وصیت می‌کنم علی جان که مرا فراموش نکنی و پس از وفات من همواره مرا زیارت نمایی. »(۳)
۲- وصیت به خواندن قرآن در شب اوّل مرگ
و در کلمات ارزشمند دیگری، حضرت زهرا ( علیهاالسّلام ) به امام علی ( علیه‌السّلام ) وصیت فرمود که :
« إِذَا أَنَا مِتُّ فَتَوَلَّ أَنْتَ غُسْلِی وَ جَهِّزْنِی وَ صَلِّ عَلَیَّ وَ أَنْزِلْنِی قَبْرِی وَ أَلْحِدْنِی وَ سَوِّ التُّرَابَ عَلَیَّ وَ اجْلِسْ عِنْدَ رَأْسِی قُبَالَةَ وَجْهِی فَأَکْثِرْ مِنْ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ الدُّعَاءِ فَإِنَّهَا سَاعَةٌ یَحْتَاجُ الْمَیِّتُ فِیهَا إِلَى أُنْسِ الْأَحْیَاءِ وَ اَنَا اَسْتَوْدِعُکَ اللهَ تَعَالی وَ اُوصِیکَ فِی وَلَدِی خَیراً.» (۴)
یا علی جان، « وقتی وفات کردم تو غسل و کفن مرا به عهده گیر و بر من نماز بگزار و مرا درون قبر گذاشته دفنم کن و خاک را بر روی قبر من ریخته سپس هموار نما و بر بالینم روبروی صورت من بنشین و زیاد قرآن بخوان و دعا کن ، زیرا در چنین لحظه‌هایی مردگان به انس گرفتن با زندگان محتاج هستند. من تو را به خدا می‌سپارم و درباره فرزندانم سفارش به نیکوکاری دارم.«
۳- وصیت به ازدواج با امامة
یکی از وصیت‌های حضرت زهرا (س) به علی (ع) توصیه به ازدواج با دختر خواهر فاطمه(ع) جناب «امامه» بود که فرمود:
جَزاکَ اللهُ عَنِّی خَیرَالْجَزاءِ یابْنَ عَمِّ رَسولِ‌اللهِ اَوصِیکَ اَوَّلاً اَنّ تَتَزَوَّجَ بَعدِی بِاِبْنَةِ اُخْتِی اَمَامَةَ فَاِنَّها تَکونُ لِوَلِدِی مِثْلِی فَاِنَّ الرِّجالَ لابُدَّ لَهُمْ مِنَ‌النِّساءِ. (۵)
« ای پسرعموی پیامبر، خداوند تو را پاداش نیکو دهد. اوّلین وصیت من به تو این است که چون مردان نیاز به زنان دارند ، پس از من با دختر خواهرم أمامه ازدواج کن ، زیرا او همانند من به فرزندانم مهربان است.«
۴- دفن و کفن کردن شبانه
حضرت زهرا (علیهاالسّلام) در تداوم مبارزات منفی علیه کودتاگران سقیفه ، به امام علی (علیه‌السّلام) وصیت کرد :
« اِنِّی اُوصِیکَ اَنْ لایلِی غُسْلِی وَ کَفَنِی سِواکَ وَ اِذا اَنَا مِتُّ فَادْفِنِّی لَیلاً وَ لا تُؤذِنَنَّ بِی اَحَداً ، وَ لا تُؤذِنَنَّ بِی اَبَابَکْرِ وَ عُمَرَ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ رَسولِ‌اللهِ (صلی‌الله علیه و آله) اَنْ لا یصَلِّی عَلَیَّ اَبُوبَکْرٍ وَ لا عُمَرُ.»(۶)
« همانا من تو را وصیت می‌کنم که غسل و کفن کردن مرا کسی غیر از تو انجام ندهد و وقتی وفات کردم مرا شب دفن کن و هیچ کس را خبر نکن و ابابکر و عمر را نیز مطّلع نساز ، و تو را سوگند می‌دهم بحق رسول خدا (صلی الله علیه و آله) که ابابکر و عمر بر جنازه من نماز نخوانند.»
امام صادق (ع) نقل فرمود: که حضرت زهرا (ع) در لحظه‌های آخر زندگی خطاب به علی (علیه‌السّلام) فرمود« إِذَا تُوُفِّیتُ لَا تُعْلِمْ أَحَداً إِلَّا أُمَّ سَلَمَةَ وَ أُمَّ أَیْمَنَ وَ فِضَّةَ وَ مِنَ الرِّجَالِ ابْنَیَّ وَ الْعَبَّاسَ وَ سَلْمَانَ وَ عَمَّاراً وَ الْمِقْدَادَ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ حُذَیْفَةَ وَ لَا تَدْفِنِّی إِلَّا لَیْلًا وَ لَا تُعْلِمْ أَحَداً قَبْرِی » (۷)
« علی جان ، وقتی وفات کردم هیچ کس را اطلاع نده مگر امّ سلمه و امّ ایمن و فضّه را از زنان ، و از مردان دو فرزندم حسن و حسین و عبّاس و سلمان و عمّار و مقداد و اباذر و حذیفه را خبر کن ، مرا دفن نکن مگر در شب و قبر مرا به هیچ کس اطلاع نده تا مخفی بماند»
حضرت زهرا (علیهاالسّلام) به اسماء بنت عمیس فرمود :
« یا اَسْماءُ اِذا اَنَا مِتُّ فَاغْسِلْینِی اَنْتِ وَ عَلِی بْنُ اَبِی طالِبٍ (علیه السّلام) وَ لا تُدْخِلْنِی عَلَی اَحَداً.» (۸)
«ای اسماء! وقتی من از دنیا رفتم تو و علی (ع) مرا غسل دهید و هیچکس را در کنار جنازه من راه ندهید»
۵- وصیت به عدم مشارکت غاصبان و فرصت‌طلبان در مراسم نماز و تدفین
حضرت زهرا (علیها السلام) خطاب به امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) فرمود:
« اُوصِیکَ اَنْ لا یشْهَدَ اَحَدٌ جِنازَتِی مِنْ هؤلاءِ الَّذینَ ظَلَمونِی وَ اَخَذوا حَقِّی فَاِنَّهُمْ عَدُوِّی وَ عَدُوُّ رَسولِ‌اللهِ وَلا تَتْرُکْ اَنْ یصَلِّی عَلَیَّ اَحَدٌ مِنْهُمْ وَلا مِنْ اَتْباعِهِمْ وَادْفِنِّی فِی‌اللَّیلِ اِذا اَوْهَنَتِ الْعُیونُ وَ نَامَتِ الاَبْصارُ. » (۹)
«ی علی تو را وصیت می‌کنم که هیچ کس از آنانکه به من ظلم کرده‌اند و حق مرا غصب نمودند ، نباید در تشییع جنازه من شرکت کنند ، زیرا آنها دشمنان من و دشمنان رسول خدا می‌باشند و اجازه نده که فردی از آنها و پیروانشان بر من نماز بگزارد ، مرا شب دفن کن ، آن هنگام که چشم‌ها آرام گرفته و دیده‌ها به خواب فرو رفته باشند».
ج : وصیتنامه مکتوب فاطمه ( س)
سخنان فاطمه (س) در آخرین لحظات با شوهر مظلومش به پایان رسید. او به دیار ابدی خدمت پدرش ، رسول گرامی اسلام شتافت ، با ذکر شهادتین برای همیشه چشمان خود را بر روی دنیا بست . علی (ع) اطراف خانه خویش را نگاه کرد چشمش به بسته‌ای افتاد که از همسرش به یادگار مانده بود. بسته را باز کرد و وصیت مکتوب مظلومه جهان را دریافت که چنین نوشته شده بود :
بِسْمِ‌اللهِ‌الرَّحْمنِ‌الرَّحیم. هذا ما اَوْصَتْ بِهِ فاطِمَةُ بِنْتُ رَسولِ‌اللهِ ، اَوْصَتْ وَ هِی تَشْهَدُ اَنْ لاالهَ اِلاّ اللهُ وَ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسولُهُ وَ اَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَ النّارَ حَقٌّ وَ اَنَّ السّاعَةَ آتِیةٌ لارَیبَ فیها وَ اَنَّ اللهَ یبْعَثُ مَنْ فی‌الْقُبورِ ، یا عَلِی اَنَا فاطِمَةُ بِنتُ مُحَمَّدٍ ، زَوَّجَنی اللهُ منْکَ لأکونَ لَکَ فِی‌الدُّنیا وَالْآخِرَةِ ، اَنْتَ اَوْلی بِی مِنْ غَیرِی ، حَنِّطْنی و غَسِّلْنِی و کَفِّنِّی بِاللَّیلِ وَ صَلِّ عَلَیَّ وَادْفِنِّی بِاللَّیلِ وَ لا تُعْلِمْ اَحَداً وَ اَسْتَوْدِعُکَ اللهَ واقْرَءُ عَلی وُلْدِی السَّلامَ اِلی یومِ الْقِیامَةِ. (۱۰)«
بنام خداوند بخشنده و مهربان ، این وصیتنامه فاطمه دختر رسول خداست ، در حالی وصیت می‌کند که شهادت می‌دهد خدایی جز خدای یگانه نیست و محمّد (صلّی الله علیه و آله) بنده و پیامبر اوست و بهشت حق است و آتش جهنم حق است و همانا روز قیامت فرا خواهد رسید و شکّی در آن نیست و خداوند مردگان را از قبر زنده کرده وارد محشر می‌نماید.
ای علی، من فاطمه دختر محمّد هستم ، خدا مرا به ازدواج تو درآورد تا در دنیا و آخرت برای تو باشم. تو از دیگران بر من سزاوارتری ، حنوط و غسل و کفن کردن مرا در شب به انجام رسان و شب بر من نماز بگزار و شب مرا دفن کن و هیچکس را اطّلاع نده. شما را به خدا می‌سپارم و بر فرزندانم تا روز قیامت سلام و درود می‌فرستم.»
پی نوشتها:
۱) فروع کافی ، شیخ کلینی ، ج۷ ، ص ۴۸، ح۵ ؛ بحار الانوار ، ج۴۳، ص ۲۳۵ .
۲) معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث البلادی، ج۶، ص ۱۹۴٫
۳) کتاب زهرة الریاض، کوکب الدّری، ج ۱، ص ۲۵۳ .
۴) بحارالانوار، ج ۷۹، ص ۲۷ ؛ بیت الاحزان، ص ۱۷۶ .
۵) بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۲۱۷ و ج ۷۸، ص ۲۵۳ و ج ۲۸ ص ۳۰۴ ؛ علل الشرائع، ج ۱، ص ۱۸۸ ؛ اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۳۲۱ ؛ احتجاج طبرسی، ص ۵۹ ؛ کتاب سلیم بن قیس، ص ۲۲۶ ؛ کتاب عوالم، ج ۱۱،
۶۰۷ ؛ روضة الواعظین «ذکر حدیثاً فی مرض فاطمه (علیهاالسّلام)»، ص ۱۳۰ ؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج ۲، ص ۱۷۷ .
۶) کشف الغمة، ج ۲، ص ۶۸ ؛ بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۱۵۹ و ج ۷۸، ص۲۵۵ و ج ۸، ص۹۲ ( قدیم ) ؛ بیت‌الاحزان، ص ۱۶۸؛ کتاب عوالم، ج ۱۱، ص ۶۰۶ .
۷) دلائل الامامة، طبری، ص ۴۴ ؛ بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۱۰ ؛ بیت الاحزان، ص ۱۷۶ ؛ کوکب الدّری، ج۱، ص۲۴۳٫
و در مدارک زیر وصیت به دفن شبانه آمده است ( دفنها علی (ع) لیلاً ):
صحیح بخاری، ج ۵، ص ۱۳۹ ؛ سنن بیهقی، ج ۶، ص ۳۰۰ ؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص ۴۴۸ ؛ کفایة الطالب، ص ۲۲۵، گنجی شافعی ؛ شرح نهج البلاغه، ج ۲، ص ۱۸ ( ۴ جلدی) ؛ تیسرالوصول، ج ۱، ص ۲۰۹ ؛ المصنّف، ج ۴، ص ۱۴۱، حافظ ابن ابی شبیة ؛ أنساب الاشراف، ص ۴۰۵ ؛ اکمال الرجال، ص ۷۳۵ ؛ شذرات الذهب، ج ۱، ص ۱۵ ؛ مرآة الجنان، ص ۶۱ ؛ السیرة الحلیة، ج ۳، ص ۳۶۱ ؛ الثغور الباسمه فی مناقب فاطمه(س)، ص ۱۵ ؛ خلاصه تهذیب الکمال، ص ۴۲۵ .
۸) ذخائرالعقبی، ص ۵۳ ؛ السنن الکبری، ج ۳، ص ۳۹۶، بیهقی شافعی ؛ انساب الاشراف، ص۴۰۵، بلاذری ؛ بدایع السنن، ج ۱، ص ۲۱۱ ؛ الاصابة فی تمییز الصحابه، ج ۴، ص ۳۶۷، ابن حجر عسقلانی ؛ کشف الغمة، ج ۲، ص ۶۱ ؛ اسد الغابة، ج ۵، ص ۳۹۵ ؛ اعلام النساء، ج ۱، ص ۴۶ .
۹) بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۲۰۹ و ج ۷۸، ص ۲۵۳ و ج ۲۸، ص ۳۰۴ ؛ علل الشرائع، ج ۱، ص ۱۸۸ ؛ اعیان الشیعه، ص ۳۲۱، ج ۱ ؛ احتجاج طبرسی، ص ۵۹ ؛ اعلام الوری، طبرسی، ص ۱۴۹ ؛ طبقات ابن سعد، ج۷، ص ۷۹ ؛ مجمع الزوائد، هیثمی، ج ۹، ص ۲۱۰ ؛ الاصابة، ج ۴، ص ۳۶۷ .
۱۰) کتاب عوالم، ج ۱۱، ص ۵۱۴ ؛ بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۲۱۴ و ج ۱۰۰، ص ۱۸۵ و ج ۷۸، ص ۳۹۰ ؛ مودّة القربی، ص ۱۳۱ ؛ احقاق الحق، ج ۱۰، ص ۴۵۴ ؛ مجالس السنیه، ج ۵، ص ۹۵، علامه امین عاملی ؛ اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۳۲۱ ؛ کوکب الدّری، ج ۱، ص ۲۶۶ ؛ فروع کافی، ج ۷، ص ۴۸ ؛ وسائل الشیعة، ج ۱۳، ص ۳۱۱ ؛ دلائل الامامة، ص ۴۲ ؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۵۰ ؛ کتاب عاصم بن حمید الحناط، ص۲۳٫