بدون تردید اعتقاد به مهدویت و امید به آینده روشن با حضور ولی خدا، می تواند در تربیت مسلمانان از جهات مختلف اخلاق، سیاسی، اجتماعی و غیره تاثیرگذار باشد. برای بررسی این موضوع گفتگوی حجت الاسلام ملکی راد، عضو هیات علمی پژوهشکده مهدویت و آینده پژوهی را مرور می کنیم.
انتظار ظهور و اعتقاد به منجی آینده بشریت در سعادت فردی و اجتماعی بشریت چیست؟
از دیدگاه اسلام یکی از وظایف مهم خانواده تربیت فرزندان بر طبق ارزش های دینی است. ارزش هایی که هم در سعادت فردی مؤثرند و هم در تأمین سعادت اجتماعی، این امر ازجمله حقوق کودکان بر عهده خانواده است. زیرابر طبق توصیه اسلام تأمین سعادت دنیایی و آخرتی فرزندان یکی از وظایف مهم خانواده به شمار می رود. این مطلب تنها از راه انتقال مفاهیم و ارزش های دینی ممکن و میسور خواهد بود.
یکی از ارزشمندترین و سرنوشت سازترین سرمایه های دینی و معنوی و اجتماعی و سیاسی، اعتقاد به مهدویت است. این آموزه دارای مؤلفه ها و عناصری است که با الهام از آن می توان در تربیت افراد گام های مؤثریبر داشت. عنصر انتظار و اعتقاد به ظهور از اهمیت ویژه ای برخوردار است و دارای آثار گران قدری هم در حوزه مسائل فردی و هم در حوزه مسائل اجتماعی است. تأثیرگذاری انتظار و اعتقاد به ظهور امام مهدی(ع) در زندگی مردم، ابعاد مختلفی دارد و مسائل سیاسی و اجتماعی و اخلاقی و تربیتی و روانی را در بر می گیرد.
نقش اخلاقی و تربیتی اعتقاد به ظهور را در جامعه اسلامی چگونه ارزیابی می کنید؟
اعتقاد به امام مهدی(ع) موجب می شود تا شخص منتظر به آن حضرت توجه داشته باشد و از وی تأثیر پذیرد. در نتیجه تلاش می کند تا مسیر زندگی خود را به گونه ای سر و سامان دهد که بر طبق خواست و رضایت امام(ع) که همان خواست الهی است حرکت نماید و در زندگی فردی و اجتماعی با الگو قرار دادن امام(ع) خود و دیگران را تربیت نماید و زینت برای آن حضرت محسوب شود.
این مسئولیت در روایات اسلامی نیز مورد توجه قرار داده شده است. امام رضا(ع) در این زمینه می فرماید: «کونوا زینا و لا تکونوا شینا؛ مایه زینت ما باشید نه مایه سرافکندگی.» ( علی بن حسین، صدوق، فقه الرضا، ص 356)
بنابراین انتساب شیعیان به امام(ع) موجب می شود تا از امام(ع) تأثیر پذیرفته و از این جهت اثر مثبت و سازنده ای بر منتظر دارد، و او را وا می دارد تا در زندگی خود بر خلاف خواست امام(ع) حرکت نکند و این خود عامل مؤثری برای کسب فضایل اخلاقی توسط منتظران بوده و نشانه ای است از خودسازی و تربیت اخلاقی متأثر از اندیشه مهدویت و عنصر انتظار.
درباره آثار سیاسی و اجتماعی انتظار توضیح بفرمائید؟
کارکرد و نقش اجتماعی و سیاسی انتظار اگر از کارکرد اخلاقی آن بیشتر نباشد کمتر از آن نیز نخواهد بود. به کار بستن آن ها می تواند در تعالی جامعه مهدوی در عصر انتظار تأثیر گذار بوده باشد، بنده فقط به چند مورد اشاره می کنم.
یکی از آثار مهم اجتماعی انتظار، ایجاد تعهد و مسئولیت در افراد است منتظران راستین، وظیفه دارند که علاوه بر اصلاح خویش، در اصلاح دیگران نیز بکوشند؛ زیرا برنامه عظیم و سنگینى که انتظارش را مىکشند یک برنامه فردى نیست؛ برنامهاى است که تمام عناصر تحوّل باید در آن شرکت جوید؛ باید کار به صورت دسته جمعى و همگانى باشد؛ کوشش ها و تلاش ها باید هماهنگ گردد و عمق و وسعت این هماهنگى باید به عظمت همان برنامه انقلاب جهانى باشد که انتظار آن را دارند.
در یک میدان وسیع مبارزه دسته جمعى هیچ فردى نمىتواند از حال دیگران غافل بماند؛ بلکه موظّف است هر نقطه ضعفى را در هر کجا ببیند اصلاح کند؛ و هر موضع آسیب پذیرى را ترمیم نماید؛ و هر قسمت ضعیف و ناتوانى را تقویت کند؛ زیرا بدون شرکت فعّالانه و هماهنگ تمام مبارزین، پیاده کردن چنان برنامهاى امکانپذیر نیست، بنابراین منتظران واقعى علاوه بر این که به اصلاح خویش مىکوشند، وظیفه خود مىدانند که دیگران را نیز اصلاح کنند.
آمادگی دفاعی
اجتماعات بشرى که از اقوام و طوائف مختلف تشکیل مىشوند، به لحاظ عقیده و از نظر مصالح مادى با یکدیگر توافق نخواهند داشت، بلکه اقوام دیگر از جمله بیگانگان با مسلمانان معارضه خواهند نمود و همان طور که نیروى دفع ضرر و عامل غضب نسبت به دشمن در هر فردى به ودیعت نهاده شده که در برابر دشمن از خود و مصالح خود دفاع نماید، همچنین جامعه مسلمانان پیوسته باید آماده دفاع از بیگانگان باشند و در موقع لزوم به کار بندند تا افراد و اجتماع مسلمانان از خطر تجاوز بیگانگان ایمن گردند. بدیهى است، این چنین وظیفهاى همگانى و متوجه همه افراد است و هر فردى بهقدر سعه وجودى و قدرت خود، چه از لحاظ تأمین هزینه تجهیزات و اسلحه و چه از لحاظ آزمایش و آموزش و به کار بردن تجهیزات که در مورد لزوم در مقام اداء وظیفه برآید.
پس با این حال مساله جنگ و جدال و اختلافاتى که منجر به جنگ هاى خسارتزا مىشود امرى است که در مجتمعات بشرى گریزى از آن نبوده و خواه ناخواه پیش مىآید، و اگر این امر قهرى نبود انسان در خلقتش به قوایى که جز در مواقع دفاع به کار نمىرود از قبیل غضب و شدت و نیروى فکرى، مجهز نمىشد. پس اینکه مىبینیم انسان به چنین قوایى در بدن و در فکرش مجهز است خود دلیل بر این است که وقوع جنگ امرى است اجتناب ناپذیر، و چون چنین است به حکم فطرت بر جامعه اسلامى واجب است که همیشه و در هر حال تا آنجا که مىتواند و به همان مقدارى که احتمال مىدهد دشمن اش مجهز باشد مجتمع صالح اش را مجهز کند.
این امر بر منتظران تکلیف مضاعفی را ایجاد می کند زیرا با عنایت به اینکه یکی از اهداف مهم قیام امام مهدی(ع) رفع و دفع ظلم و ستم از جهان خواهد بود و در مصاف حق و باطل زورگویان و ظالمین در سطوح مختلف جوامع انسانی در مقابل امام(ع) ایستادگی خواهند نمود لذا آمادگی یاران امام(ع) امری لازم و ضروری به نظر می رسد، بنابراین وظیفه همه معتقدین به ظهور و منتظرین آن است که همواره از آمادگی لازم دفاعی بر خوردار بوده باشند و به سخن خداوند متعال در قرآن کریم لبیک گویند که می فرماید: در برابر آن ها آنچه توانایى دارید از نیروهاى مسلح پیاده و سواره آماده کنید تا وسیله آن نیروها، دشمنان خدا و دشمنان خودتان را بترسانید"
بصیرت و آگاهی عمومی
یکی دیگر از آثار انتظار را می توان بصیرت و آگاهی عمومی بر شمرد، همانگونه که انتظار موجب بصیرت فردی است باعث بصیرت عمومی نیز خواهد بود زیرا از جمله ویژگی های یاران امام مهدی(ع) و منتظرین آن حضرت بالا بردن سطح معرفت و شناخت نسبت به اجزاء مختلف دین در حوزه های گوناگون اعتقادی و سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و ... است. یعنی فردی می تواند مدعی پیروی از امام(ع) را داشته باشد و در مسیر ایشان حرکت نماید و از منتظرین به حساب آید که از درجه بالای بصیرت و آگاهی بر خوردار باشد. این امر وقتی عمومی شد بی شک فراگیری آن در میان معتقدین به امام مهدی(ع) و منتظرین ایشان موجب بالا رفتن سطح آگاهی و معرفت عمومی می شود و زمینه را برای ظهور آسان خواهد نمود. اما نکته ای که نباید از آن غفلت نمود این است، که این یاران به تدریج در جامعه قبل از ظهور یعنی جامعه منتظر تربیت شده اند و خود از منتظرین محسوب می شوند. پس جامعه منتطر از چنان ظرفیتی برخوردار است که توانسته چنین افرادی را پرورش دهد و آنها را تربیت نماید. بنابراین جامعه منتظر، جامعه آگاه و بصیر خواهد بود.
استقامت و اقتدار اجتماعی
یکی دیگر از آثار اعتقاد به ظهور امام مهدی(ع) و در انتظار آن حضرت به سر بردن، ایجاد روح استقامت و پایداری در مقابل سختی ها و نابسامانی ها و به دنبال آن تحقق اقتدار اجتماعی است. زیرا جامعه ای که معیارها و موازین دینی را در دستور کار خود قرار داده باشد و با ضوابط ایده انتظار به تربیت افراد پرداخته باشد قهرا با اقتداء به دستورات دینی و اولیای دین از اقتدار خاصی بر خوردار خواهد بود. یاران ویژه امام مهدی(ع) که در چنین فضایی تربیت یافته اند از اقتدار و قوت قلبی بسیار بالا برخوردارند و از این جهت ممتازند.
امیرالمؤمنین(ع) درارتباط با توصیف یاران امام مهدی(ع) فرمود: "اصحاب مهدى(ع) مانند شیرهایى هستند که از جنگل بیرون آمده‌اند، قلب‌هاى آنها تکه‌هاى آهن است، اگر بخواهند کوهى را از جا در آورند از جا در خواهند آورد. روش و لباس یکسانى دارند، مثل این که همه از یک پدر هستند."
گسترش معنویت در جامعه
یکی دیگر از آثار اعتقاد به امام مهدی(ع) و ظهور ایشان، فراگیری و گسترش معنویت در جامعه است؛ زیرا گسترش باورمندی به ظهور و فراگیری ایده انتظار موجب می گردد تا باورمندان به این اعتقاد در صدد خودسازی و تهذیب نفس بر آیند، این امر باعث می شود تا افراد از پوسته و لایه های روئین این اعتقاد گذر کرده وبه عمق و مغز آن برسند و به آن بیاندیشند و زندگی خود را برطبق آن سامان دهند و از این راه به ایجاد و فراهم آمدن زمینه های گسترش معنویت و تقویت آن در جامعه کمک می کنند؛ زیرا مردمی که با یاد امام(ع) زندگی خود را سر و سامان می دهند و در انتظار ظهور مبارک وی روز و شب می گذرانند سعی بر کسب رضایت ایشان خواهند داشت و بر طبق معیارهای مورد قبول وی حرکت می کنند.
گسترش امر به معروف و نهی از منکر
یکی از واجبات دینِی که در قرآن کریم و روایات اسلامی بر آن تأکید بسیاری شده، امر به معروف و نهی از منکر است. هرچه معرفت دینی افراد بالاتر بوده باشد مسئولیت پذیری شان نسبت به امور دینی و انجام دستورات الهی نیز بیشتر خواهد بود بر این اساس با عنایت به اینکه فرض بر این است جامعه منتظر نسبت به اجزاء مختلف دین از شناخت خوبی برخوردار است و در ارتباط با اجرای دین در جامعه احساس مسئولیت بیشتری می کند در نتیجه برای اجرایی شدن فریضه امر به معروف و نهی از منکر تلاش مضاعفی از خود نشان می دهد.
منبع: پایگاه اطلاع رسانی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی